Amorphophallus konjac – właściwości i zastosowanie oryginalnej rośliny. Czym jest konjac?

Konjak (Amorphophallus konjac) to roślina lecznicza, którą wykorzystywano od lat na terenach Azji w celach spożywczych oraz leczniczych. Niegdyś stanowiła istotny element tradycyjnej Medycyny Chińskiej, obecnie jest ceniona również w krajach poza Azją ze względu na wysoką zawartość glukomannanu, czyli rozpuszczalnego w wodzie wielocukru pozyskiwanego z korzenia rośliny.

W Chinach, Japonii i Wietnamie konjak używano w terapii chorób wątroby, w razie bólów brzucha, przy powiększeniu śledziony, a także jako środek przeciwastmatyczny i przeciwreumatyczny. Już tradycyjna Medycyna Chińska podkreślała immunomodulujące właściwości dziwidła. Specjalny żel pozyskiwany z oczyszczonej mąki konjak był polecany w celu detoksykacji organizmu, supresji nowotworów, do łagodzenia zastoju krwi i upłynniania zalegającej flegmy. Spęczniały proszek konjak nanoszono na skórę w razie oparzeń, drobnych ran, wysypek i stanów zapalnych.
Wykazano, że suplementacja błonnika pozyskiwanego z bulw Amorphophallus konjac wpływa korzystnie na zdrowie osób stosujących na co dzień dietę wysokotłuszczową. Konjak ogranicza ryzyko rozwoju wielu chorób: otyłości, schorzeń układu sercowo- naczyniowego na tle miażdżycowym, raka jelita grubego czy cukrzycy. Błonnik otrzymywany z amorfofalusa jest składnikiem zwiększającym wypełnienie żołądka i przyspieszającym pasaż jelitowy. Surowiec nie ulega rozkładowi przez enzymy trawienne przewodu pokarmowego, stanowi natomiast doskonałą pożywkę dla mikrobioty jelit. Ze względu na pęcznienie glukomannanu w żołądku, zapewnia on na dłużej uczucie sytości. Konjak może być stosowany z powodzeniem do wspomagania redukcji masy ciała u osób otyłych i/ lub z nadwagą. Ze względu na niską zawartość węglowodanów i tylko 6 kcal w 100 g jest stosowany u osób będących na dietach nisko węglowodanowych, np. popularnej diecie keto czy low carb. Wykorzystuje się go również do łagodzenia zaparć u osób dorosłych, wynikających z błędów dietetycznych lub zaburzeń czynnościowych jelit. Błonnik z dziwidła w sposób mechaniczny usprawnia przesuwanie się mas kałowych w jelicie (skrócenie czasu pasażu jelitowego) oraz  powoduje wzrost poziomu pożytecznych bakterii probiotycznych w jelitach (naturalny prebiotyk). Badania in vitro wykazały, że frakcje błonnika konjak hamują procesy zapalne w przewodzie pokarmowym, powstrzymują wiązanie się patogenów do komórek nabłonkowych jelit oraz regulują odpowiedź układu immunologicznego. Dodatek surowca w diecie osób cierpiących na chorobę Leśniowskiego - Crohna i wrzodziejące zapalenie jelita grubego może więc przynieść korzystne efekty dla pacjentów. Suplementacja błonnika konjak przyczynia się do normalizacji poziomu trójglicerydów oraz cholesterolu we krwi. Podwyższony poziom lipidów osoczowych jest jednym z czynników ryzyka rozwoju chorób układu krążenia m.in. miażdżycy. Mechanizm hipolipemicznego działania rośliny nie jest do końca jasny, ale jego skuteczność udowodniono w licznych badaniach na zwierzętach. Najprawdopodobniej potencjał hipolipemiczny glukomannanu konjak wynika z hamowania procesu syntezy endogennego cholesterolu w komórkach wątroby, ale również ze zmniejszania wchłaniania lipidów dostarczanych wraz z pokarmem. Suplementacja glukomannanu z Amorphophallus konjac przyczynia się do obniżenia po posiłkowego poziomu glukozy we krwi. Właściwości hipoglikemizujące rośliny wynikają z wpływu dziwidła na procesy metaboliczne węglowodanów oraz działanie ochronne na trzustkę (właściwości przeciwutleniające - ochrona przeciwrodnikowa). W badaniach wykazano wpływ rośliny na procesy odpornościowe organizmu. Podawanie sproszkowanego korzenia dziwidła zapobiegało rozwojowi objawów alergicznego zapalenia błony śluzowej nosa i modyfikowało poziom immunoglobulin IgE oraz IgG we krwi myszy. Przypuszczalnie glukomannan jako dodatek do żywności może pomóc w łagodzeniu objawów alergii oraz atopowych chorób skóry. Zastosowanie glukomannanu w przemyśle biotechnologicznym, farmaceutycznym i kosmetycznym stale wzrasta.

Obecnie trwają pracę nad wykorzystaniem glukomannanu konjak do produkcji nietoksycznych i biokompatybilnych materiałów opatrunkowych, które dzięki właściwościom pochłaniającym wilgoć można by stosować na rany z dużym wysiękiem. Żel otrzymany z bulw konjak wykorzystuje się także jako materiał wypełniający do implantów protetycznych.

Właściwości Amorphophallus konjac są doceniane w kosmetyce. Z bulw produkowane są tzw. gąbki konjac służące do delikatnego, ale skutecznego oczyszczania skóry twarzy. Gąbki mają zasadowy odczyn pH i działają regulująco na wytwarzanie sebum przez gruczoły łojowe. Sproszkowany korzeń Amorphophallus konjac stanowi składnik kosmetyków nawilżających (maski, kremy, balsamy, żele do mycia). Dzięki właściwościom pochłaniającym wodę glukomannan konjak zwiększa poziom nawilżenia w komórkach naskórka i tworzy na powierzchni skóry warstwę zmniejszającą parowanie wody (spadek TEWL, transepidermalnej utraty wody). Bogaty w polisacharydy konjak stymuluje procesy syntezy kolagenu i elastyny, a także chroni skórę przed działaniem wolnych rodników (właściwości przeciwstarzeniowe).

W aptekach spotkamy najczęściej sproszkowany korzeń i łodygę konjak w postaci kapsułek lub proszku do sporządzania zawiesiny. Preparaty te mają status suplementów diety i są skierowane do osób z podwyższonym poziomem cholesterolu, pacjentów na diecie redukcyjnej oraz osób cierpiących na zaparcia.

Na terenie Unii Europejskiej oraz w Stanach Zjednoczonych glukomannan został uznany za bezpieczny dodatek do żywności (GRAS, E425-ii) i może być używany jako zagęstnik np. w galaretkach czy wędlinach. W Azji konjak jest uprawiany jako roślina warzywna i wykorzystywany do produkcji mąki, makaronów shirataki itp.

Konjac (Amorphophallus konjac) to wieloletnia bylina należąca do rodziny obrazkowatych Araceae. W języku potocznym bywa nazywana dziwadłem, dziwidłem Riviera, trupim kwiatem (corps flower), językiem diabła, rośliną węża, ziemniakiem Konnyaku, amorfofalusem oraz lilią voodoo. Roślina występuje w południowo - zachodnich Chinach skąd pochodzi. Obecnie jest uprawiana w celach ozdobnych i spożywczych w wielu krajach azjatyckich (m.in. w Japonii), Australii, Ameryce Południowej i Europie (uprawy szklarniowe). Jej naturalnym środowiskiem wzrostu są obrzeża lasów oraz widne zarośla znajdujące się na wysokościach 830 - 1200 m n.p.m. (głównie prowincja Yunnan). Konjac preferuje cieniste lub półcieniste stanowiska wzrostu. Najlepiej rośnie na wilgotnej glebie o umiarkowanej przepuszczalności. Korzystny dla rośliny jest obojętny lub lekko kwaśny odczyn pH podłoża. Gatunek może rosnąć na podłożu lekkim, piaszczystym oraz średnim, gliniastym zasobnym w składniki odżywcze. Optymalny zakres temperatur dla Amorphophallus konjac w okresie wegetacyjnym mieści się w granicach 20 - 25 stopni Celsjusza. Konjac to bylina bulwiasta, która osiąga dojrzałość dopiero po upływie 8 - 10 lat. Bulwa o średnich wymiarach 30 cm średnicy i 20 cm wysokości ma brązowy kolor i lekko błyszczącą powierzchnię. Sezonowo wytwarza liczne i długie (do 50 cm) kłączowe odrosty o 3 cm średnicy. Raz w roku z bulwy wyrasta pojedynczy, pierzasto podzielony liść właściwy oraz pokaźna łodyga kwiatowa zakończona kwiatostanem. Pojedynczy, gruby ogonek liściowy wyrastający z bulwy ma kolor brudnokremowy lub białaworóżowy. Jego  powierzchnia jest pokryta licznymi plamami – dużymi ciemnozielonymi oraz mniejszymi białymi i czarnozielonymi. Ogonek liściowy ulega podziałowi na osadki z licznymi matowozielonymi, eliptycznymi i spiczasto zakończonymi listkami. Roślina wytwarza długi, szypułkowy kwiatostan o typie pseudancjum. Pęd kwiatostanowy (o zabarwieniu takim jak ogonek liściowy) osiąga do 70 cm długości. Kwiatostan składa się z gęstego, kolczastego spadixa (kolby) oraz okalającego ją liścia przykwiatowego (podsatki). Liść przykwiatowy posiada ciemnobordowe lub fioletowobrązowe zabarwienie i potargane krawędzie. Amorphophallus konjac to gatunek jednopienny. Kwiaty żeńskie znajdują się w dolnej części kolby. Nad nimi położone są  kwiaty męskie utworzone przez zrośnięcie 3 - 5 nitkowatych pręcików. Kwiat wydziela silny zapach zgniłego mięsa (padliny), który ma za zadanie przyciągać owady zapylające. Zapewne stąd wynikają pytania "Czy makaron konjac śmierdzi?". Na szczęście nie, nieprzyjemny zapach wydziela wyłącznie kwiat.

Nazwa łacińska gatunku wywodzi się od słów amorphos czyli bezkształtny oraz fallos tj. penis.

W 100 g korzenia Amorphophallus konjac znajduje się ponad 90 g błonnika, w tym 85 gram stanowi glukomannan. Pod względem chemicznym glukomannan to polisacharyd zbudowany z lekko rozgałęzionego łańcucha D-glukozylowego i D-mannozylowego połączonego wiązaniami β-(1 → 4) i β-(1 → 6)-glukozylowymi. Jest rozpuszczalny w wodzie. Jego średnia masa cząsteczkowa wynosi 9,0 ± 1,0 × 105 g mol–1. 

Glukomannan otrzymywany z korzenia dziwidła Riviera może być ważnym  nutraceutykiem wspomagającym utrzymanie prawidłowego stężenia glukozy we krwi, również u osób cierpiących na cukrzycę typu II. W jednym z badań oceniano hipoglikemiczne i hipolipidemiczne działanie glukomannanu ekstrahowanego z Amorphophallus konjac na organizmy szczurów laboratoryjnych. Zwierzęta były karmione dietą wysokotłuszczową. Dodatkowo indukowano u nich cukrzycę typu 2. Wykazano, że suplementacja błonnikiem roślinnym konjac poprawia zdolność przeciwutleniającą komórek, co skutkowało zmniejszeniem uszkodzeń trzustki w porównaniu do grupy kontrolnej. Podawanie glukomannanu osłabiło zaburzenia metabolizmu glicerolipidów, sfingolipidów i glicerofosfolipidów. We krwi zwierząt odnotowano obniżony poziom cholesterolu całkowitego, cholesterolu o małej gęstości LDL, trójglicerydów i nieestryfikowanych kwasów tłuszczowych. Co ważne, glukomannan obniżył poziom glukozy na czczo, a także zmniejszył poziom parametrów: insuliny w surowicy, peptydu glukagonopodobnego 1 i glikowanego białka surowicy.

W odrębnym badaniu oceniano zasadność suplementacji glukomannanu u pacjentów z cukrzycą typu II i hiperlipidemią. Wzięło w nim udział 22 pacjentów w wieku 64,2 + 8,4 lat, z BMI 25,5 i podwyższonym poziomem cholesterolu we krwi oraz glikemią na czczo w zakresie 6,7- 14,4 mmol/l. Pacjenci nie przyjmowali żadnych leków hipolipemizujących. Doświadczenie trwało 28 dni, podczas którego ochotnikom podawano 3,6 g glukomannanu dziennie. Okazało się, że glukomannan skutecznie obniżał poziom cholesterolu całkowitego (średnio o 11,1%) i cholesterolu LDL (o ok.20,7%) oraz zmniejszał stężenie glukozy na czczo (o ok. 23,2%). 

Glukomannan konjac może być bezpiecznym i łatwo tolerowanym środkiem terapeutycznym wspomagającym leczenie tyreotoksykozy tj. zbyt wysokiego stężenia poziomu hormonów tarczycy w przebiegu nadczynności tarczycy. W randomizowanym, kontrolowanym badaniu placebo z pojedynczą ślepą próbą, wzięło udział 48 pacjentów z nowo zdiagnozowaną nadczynnością tarczycy (w tym 30 pacjentów z chorobą Gravesa-Basedowa i 12 osób z wolem wieloguzkowym). Okazało się, że osoby otrzymujące glukomannan pod koniec drugiego, czwartego i szóstego tygodnia badania miały istotnie niższe stężenia T3, T4, FT3 i FT4 w surowicy niż pacjenci, którzy otrzymywali placebo. Nie odnotowano różnic w poziomie hormonu TSH między grupami. Ostatecznie w 8 tygodniu leczenia poziom hormonów tarczycy był taki sam u wszystkich osób biorących udział w eksperymencie. Glukomannan przyspieszał więc normalizację poziomu hormonów we krwi.

Glukomannan otrzymywany z bulw dziwidła Riviera stanowi biokompatybilny środek żelujący, który stymuluje proliferację fibroblastów i immunomodulację usprawniając tym samym gojenie się ran. Hydrożel utworzony przez połączenie glukomannanu konjak (KGM), białek ludzkich włosów (KER) i etanolowego ekstraktu z Avena sativa (OAT) skutecznie przyspieszał gojenie się ran powstałych przez wycięcie płata skórnego u szczurów z cukrzycą. Zastosowany hydrożel KGM + KER + OAT nie wykazał znaczącej cytotoksyczności wobec linii komórkowej fibroblastów NIH/3T3.

Brakuje informacji na temat bezpieczeństwa stosowania glukomannanu Amorphophallus konjac w okresie ciąży i karmienia piersią. Należy zachować ostrożność i unikać suplementacji w tych okresach.

Zwykle stosowane dzienne dawki glukomannanu u osób dorosłych wynoszą 3- 4 gramy błonnika. Kuracja może być kontynuowana przez 3 -4 miesiące, po tym czasie wskazana jest konsultacja z lekarzem.

W badaniach klinicznych u osób z cukrzycą typu II, nadwagą i/lub otyłością oraz hipercholesterolemią stosowano zakres dawek glukomannanu: 1- 13 g dziennie.

Podczas przyjmowania błonnika konjak ważne jest popicie preparatu dużą ilością wody. Ma to na celu zminimalizowanie ryzyka wystąpienia niedrożności przewodu pokarmowego, a także zaparć i wzdęć.

• sproszkowany korzeń konjak: 1,0 gram proszku 3 razy w ciągu dnia; proszek należy rozmieszać z chłodnym płynem i wypić 15- 30 minut przed posiłkami;

Glukomannan otrzymywany z Amorphophallus konjac może obniżyć poziom glukozy we krwi. Należy zachować ostrożność podczas stosowania leków przeciwcukrzycowych, aby uniknąć nadmiernych spadków poziomu glukozy we krwi.

Glukomannan Amorphophallus konjac może hamować wchłanianie leków z przewodu pokarmowego. Z tego względu nie należy stosować go jednocześnie z preparatami leczniczymi. Rekomendowane jest przyjmowanie innych leków na 1 godzinę przed lub 4 godziny po podaniu glukomannanu.

Suplementacja glukomannanu konjac jest uznana za bezpieczną jeżeli jest prowadzona w okresie do 4 miesięcy.

W przypadku preparatów z glukomannanem w proszku ważne jest przyjęcie go z odpowiednią ilością płynu aby zminimalizować ryzyko zadławienia. W literaturze opisano przypadki niedrożności przełyku po przyjęciu glukomannanu w postaci tabletek. Przedawkowanie glukomannanu może stać się przyczyną wystąpienia bólu brzucha, zaparć i towarzyszących mu wzdęć. Ostrożność powinny zachować osoby z zespołem jelita drażliwego, a także mające problemy z przełykaniem i perystaltyką jelit. Warto skonsultować się z lekarzem jeśli nie tolerujemy tzw. fodmaps.

Astma konjac to rodzaj schorzenia o podłożu alergicznym opisywany u pracowników fabryki produkujących mąkę z bulw Amorphophallus konjac. Choroba nie jest związana z właściwościami rośliny lecz z zapyleniem.

W badaniu na szczurach laboratoryjnych glukomannan konjac podawany przez 18 miesięcy w dawce 500 mg/kg masy ciała/dobę nie spowodował żadnych efektów toksycznych.