Arbuz – wartości odżywcze. Dlaczego warto jeść arbuzy?

Wykorzystanie arbuza w tradycyjnym ziołolecznictwie jest szerokie i obejmuje takie surowce zielarskie jak owoc, pestki, korzeń i liście rośliny.

Sok wyciśnięty z korzeni Citrullus lanatus podaje się kobietom po zabiegach ginekologicznych, jako środek tamujący krwawienie. Sok z miąższu traktowany jest z kolei jako naturalny antyseptyk. Przeciera się nim skórę zmienioną chorobowo i zainfekowaną drobnoustrojami. Dla lokalnej ludności Afryki był łatwo dostępnym środkiem stosowanym w przebiegu tyfusu plamistego.

Popiół pozyskany z suszonej skórki arbuzowej jest używany jako naturalny środek na afty i owrzodzenia w obrębie błony śluzowej jamy ustnej. Ze względu na posiadane właściwości moczopędne arbuz wspomaga  oddawanie moczu. Poprzez działanie diuretyczne roślina ułatwia przepłukiwanie zainfekowanych dróg moczowych i sprzyja usuwaniu nadmiaru wody z organizmu (właściwości przeciwobrzękowe). Współczesne badania wykazały właściwości przeciwkamicze soku z arbuza i uzasadniły jego suplementację w profilaktyce tej choroby. Naturalnym następstwem eliminacji wody z organizmu jest obniżanie ciśnienia tętniczego krwi. Arbuz zawiera niewielkie ilości sodu i może być spożywany przez osoby mające problemy z nadciśnieniem oraz nerkami. Owoc kawonu jest surowcem niskokalorycznym, ponieważ składa się głównie z wody (30 kcal/100g). Włączenie arbuza do diety wspomaga  proces odchudzania.

Jednocześnie jego spożycie dostarcza organizmowi wielu witamin (witamin z grupy B, witaminy A, witaminy E, witaminy C) i związków mineralnych (wapnia, magnezu, manganu, fosforu). Likopen zawarty w roślinie ma udowodnione właściwości przeciwutleniające. Związek wywiera korzystny efekt antyrodnikowy m.in. w obrębie układu krążenia. Z tego względu arbuz z powodzeniem może być stosowany profilaktycznie do ochrony układu sercowo-naczyniowego np. przed rozwojem miażdżycy oraz wystąpieniem zawału mięśnia sercowego. Co ważne, arbuz jako źródło naturalnych przeciwutleniaczy, witamin i minerałów stanowi ważny składnik diety przeciwnowotworowej. Karotenoidy obecne w roślinie chronią narząd wzroku i spowalniają naturalny proces jego starzenia. Arbuz obfituje w cytrulinę, rodzaj aminokwasu podnoszącego poziom L-argininy i w rezultacie- ilość tlenku azotu NO we krwi (czynnika odpowiadającego za utrzymanie elastyczności naczyń). Udowodniono, że suplementacja L- cytruliny działa rozszerzająco na mięśniówkę gładką naczyń, co ma w efekcie obniżający wpływ na ciśnienie tętnicze krwi. Cytrulina zwiększa przepływ krwi przez mięśnie i podnosi poziom natlenowania tkanki mięśniowej. Suplementacja wyciągiem z arbuza lub uwzględnienie go w codziennej diecie łagodzi ból i zmęczenie potreningowe, pomaga w szybszej regeneracji mięśni i pozwala na poprawę wyników sportowych. Arbuz jest uznawany również za afrodyzjak. Cytrulina zawarta w roślinie ułatwia napływ krwi do członka i może wspomagać erekcję.  Miąższ arbuza jest doskonałym środkiem nawadniającym i chłodzącym organizm w czasie upałów.  Dojrzałe, czasami lekko przegniłe owoce arbuza podaje się w Afryce do obniżania gorączki. Ze względu na dużą zawartość wody oraz obecność błonnika roślina reguluje pracę jelit przynosząc ulgę w zaparciach. W tradycyjnym ziołolecznictwie korzeń arbuza zwyczajnego Citrullus Lanatus bywa podawany jako środek przeczyszczający i wywołujący wymioty (np. w razie zatrucia). Z kolei z nasion arbuza zwyczajnego pozyskuje się cenny olej. Tradycyjnie olejkiem arbuzowym nacierano skórę ze zmianami chorobowymi np. tkankę zajętą przez świerzb. Olejek ma także właściwości przeciwrobacze i odstraszające insekty np. komary.  Dodatkowo stanowi ochronę skóry w razie narażenia na słońce. Wszechstronne zastosowanie olejku arbuzowego w nowoczesnej kosmetyce jest nadal aktualne. Olejek doskonale nawilża skórę, nie zatykając przy tym jej porów (jest niekomedogenny). Posiada właściwości przeciwzapalne i przeciwbakteryjne, dlatego nadaje się do pielęgnacji cery trądzikowej i problematycznej. Zawarte w olejku przeciwutleniacze wspomagają ochronę skóry przed wolnymi rodnikami, opóźniają procesy starzenia się i działają rewitalizująco na skórę. Olejek arbuzowy z powodzeniem może być używany do olejowania suchych, łamliwych włosów.

Arbuz zwyczajny Citrullus lanatus to jednoroczna roślina należąca do rodziny dyniowatych Cucurbitaceae. Bywa nazywany także kawonem. Naturalnym miejscem występowania arbuza są obszary równikowe, głównie tropikalne tereny Afryki.

Optymalna temperatura wzrostu rośliny jest wysoka i wynosi między 22 a 28°C. Gleba pod uprawę rośliny powinna być wilgotna lub średnio wilgotna i żyzna z dużą zawartością próchnicy. Arbuz preferuje stanowiska słoneczne, osłonięte od wiatru. W naturalnym środowisku można go spotkać na użytkach zielonych, w buszu i w pobliżu ciągów wodnych.

Kawon jest rośliną płożącą się. Jego łodyga dorasta nawet do 2- 3 metrów długości. Jest dosyć gruba, pozwijana i pokryta szorstkim owłosieniem. Młode pędy Citrullus lanatus są pokryte gęsto-wełnistą warstwą kutneru tworzoną  przez żółtawe lub brązowe włoski. W węzłach łodygi wyrastają wąsy czepne umożliwiające przytwierdzenie rośliny do podłoża. Arbuz posiada pierzastoklapowane, mocno powycinane liście o wymiarach: 60-200 mm długości i 40-150 mm szerokości. Blaszka liściowa jest sztywna, zwykle głęboko 3-klapowa, z wyraźnie większym płatem centralnym. Okres kwitnienia arbuza w klimacie tropikalnym Afryki przypada najczęściej na miesiące od stycznia do kwietnia.

Citrullus lanatus jest rośliną jednopienną, co oznacza że kwiaty męskie i żeńskie występują na tym samym osobniku. Wyrastają z kątów liściowych. Korona kwiatowa ma średnicę wynoszącą maksymalnie 30 mm. Jest zwykle zielonkawa od strony zewnętrznej i jasnożółta lub biała wewnątrz. Owocowanie ma miejsce w miesiącach luty - maj. Owocem jest duża kulista jagoda o słodkim miąższu. Skórka dojrzałych owoców arbuza zwyczajnego jest gładka i  twarda, ale nie zdrewniała. U form dzikich owoce mają zwykle blady, szarozielony kolor i są nakrapiane nieregularnymi podłużnymi paskami w kolorze ciemnozielonym lub szarozielonym. Miąższ w takich roślinach jest twardy, biały, zielonobiały lub żółtawy. Arbuzy uprawiane mają kolor żółtawy, jasnozielony lub ciemnozielony. Występuje w nich gąbczasty, soczysty miąższ o czerwonym zabarwieniu. Nasiona arbuza mają owalny kształt i długość 6-12 mm.  Występują licznie w miąższu rośliny. Posiadają kolor czarny, ciemnobrązowy, biały lub nakrapiany.

Arbuz zwyczajny jest źródłem związków wykazujących dużą aktywność biologiczną. Liście Citrullus lanatus zawierają alkaloidy, flawonoidy, saponiny, terpenoidy i garbniki. Szczególnie cennym surowcem są nasiona rośliny bogate w przeciwutleniacze: likopen, beta-karoten, ksantofile, fenole, flawonoidy, substancje polifenolowe, witaminę C, aminokwasy takie jak arginina, izoleucyna i leucyna oraz białka typu globuliny, albuminy i gluteniny, glikoproteinę- wicylinę, a także witaminy z grupy B (tiaminę, ryboflawinę), substancje mineralne, terpeny i fitosterole. Głównymi nienasyconymi kwasami tłuszczowymi które wyizolowano z nasion są kwas linolowy, kwas oleinowy, kwas stearynowy  i kwas palmitynowy. Miąższ arbuza w ponad 90% składa się z wody, co sprawia że spożycie 100 g surowca dostarcza jedynie 35 kcal. Poza wodą pulpa zawiera głównie triterpenoidy, alkaloidy oraz cukry wolnoredukujące. Spożywanie arbuza dostarcza witamin z grupy B, witaminy A, C oraz substancji mineralnych (wapnia, magnezu, fosforu i potasu). Owoc zawiera karotenoidy, głównie likopen a także związek o nazwie L-cytrulina (szczególnie duże ilości obecne pod skórką). Ze skórki wyizolowano garbniki.

Arbuz wykazuje właściwości moczopędne i hamuje powstawanie kamieni nerkowych. Przypuszcza się, że za działanie diuretyczne oraz przeciwkamicowe arbuza odpowiedzialne są zawarte w nim steroidy i alkany. 

Badano właściwości lecznicze oraz potencjał drażniący oleju otrzymanego z nasion arbuza zwyczajnego Citrullus lanatus po zastosowaniu miejscowym na skórę. Cztery główne kwasy tłuszczowe wyizolowane z nasion arbuza to kwas linolowy (51,4%), kwas oleinowy (36,7%), kwas stearynowy (6,3%) i kwas palmitynowy (5,6%). Olej nie spowodował żadnych działań niepożądanych w obrębie skóry. Co istotne, zmniejszał transepidermalną utratę wody (TEWL), zwiększając tym samym poziom nawilżenia skóry. 

• Jest bogaty między innymi w witaminy z grupy B, C i E, magnez, fosfor i żelazo, a także selen i cynk wzmacniające włosy, skórę i paznokcie. 
• Arbuzowy olejek powinny włączyć do diety osoby mające problemy z nerkami, ponieważ jedzony wspomaga ich pracę nerek i zapobiega schorzeniom tych narządów porównywalnie do zwykłych leków.
• Dzięki lekkiej, niemal wodnistej konsystencji, olejek arbuzowy to również częsty składnik kosmetyków, przeznaczonych zwłaszcza do cery tłustej i trądzikowej.
• Drobno zmielone pestki pestki arbuza sprawdzą się jako składnik peelingu.

W badaniach oceniano właściwości przeciwcukrzycowe etanolowego ekstraktu z nasion arbuza zwyczajnego, w którym stwierdzono obecność wielu związków aktywnych biologicznie: flawonoidów, terpenoidów, alkaloidów, węglowodanów, glikozydów i garbników. Podawanie ekstraktu z nasion znacząco obniżało poziom glukozy we krwi. Poza działaniem hipoglikemicznym, ekstrakt z nasion arbuza wykazał własności przeciwutleniające. Zdolność wymiatania wolnych rodników ma działanie korzystne dla organizmu, szczególnie w profilaktyce wielu chorób. Przeciwutleniacze pomagają zwalczać wolne rodniki odpowiedzialne między innymi za starzenie się skóry i rozwój nowotworów. Antyoksydanty spowalniają proces utleniania złego cholesterolu, dzięki czemu zapobiegają miażdżycy i obniżają ciśnienie.

Szczególnie miejsce w arbuzowej tabeli składników odżywczych zajmuje cytrulina, czyli aminokwas o bardzo szczególnym działaniu, sprzyjającym zwłaszcza osobom uprawiającym sport.

• Cytrulina bierze udział w procesie neutralizacji amoniaku, który gromadzi się w organizmie w procesie przemiany aminokwasów, a co za tym idzie przyspiesza pozbywanie się kwasu mlekowego, odpowiedzialnego za powstawanie bolesnych zakwasów. Z punktu widzenia sportowców istotna jest również zdolności cytruliny do poszerzania światła naczyń krwionośnych, co usprawnia przepływ krwie. Dzięki temu cytrulina poprawia siłę i wytrzymałość podczas wysiłku fizycznego.
• Arbuz jest jednym z najlepszych naturalnych źródeł cytruliny - zawiera nawet 300 mg aminokwasów w 100 gramach miąższu. Jeśli mamy okazję, warto przyjmować ją w naturalnej postaci, ponieważ wtedy jest najlepiej przyswajalna.

Witamina C wzmacnia naczynia krwionośne i przeciwdziała utlenianiu złego cholesterolu. Dzięki temu zapobiega miażdżycy i obniża ciśnienie. Jej obecność jest również ważna dla powstawania czerwonych krwinek i syntezy kolagenu. Potas – wspomaga wydalanie sodu z organizmu, dzięki czemu obniża ciśnienie krwi. Magnez – zwiększa elastyczność naczyń krwionośnych i reguluje gospodarkę sodowo-potasową. Arbuz zawiera aż 93% wody. Nawadnia, detoksykuje, zwiększa tempo metabolizmu.

Na rynku obecne są gotowe kosmetyki zawierające ekstrakt z owoców arbuza (szampony, odżywki do włosów, kremy, balsamy, preparaty myjące). Są często przeznaczone dla dzieci i osób z wrażliwą skórą ciała.

Olejek z pestek arbuza to produkt kosmetyczny przeznaczony do nanoszenia bezpośrednio na skórę . Nadaje się do pielęgnacji cery dojrzałej, przesuszonej i z widocznymi oznakami starzenia ze względu na swoje właściwości nawilżające, rewitalizujące i przeciwrodnikowe. Dodatkowo nie zatyka porób i działa przeciwzapalnie, dlatego może wspomóc nawilżanie skóry z wypryskami np. podczas kuracji przeciwtrądzikowej. Z powodzeniem można go stosować do olejowania włosów suchych i łamliwych. Można go dodawać również do gotowych produktów kosmetycznych, wzbogacając tym samym ich działanie.

Przykładowe przepisy kosmetyczne DIY z wykorzystaniem arbuza:

• peeling: niewielką ilość miąższu z arbuza (łącznie z pestkami) rozgniatamy i mieszamy z olejem bazowym (oliwa z oliwek, olej arganowy, olej słonecznikowy); dodajemy łyżeczkę cukru; gotowym preparatem łagodnie masujemy skórę twarzy i/lub ciała;
• tonik: twarz przecieramy sokiem z arbuza pozostawiając go na skórze przez kilka minut; następnie zmywamy wodą;
• maseczka arbuzowa: miąższ arbuzowy mieszam z miodem i jogurtem naturalnym; maseczkę nakładamy na twarz i zmywamy po kilkunastu minutach; maska daje efekt chłodzenia i nawilżenia; może być stosowana po ekspozycji na słońce;

Ze względu na właściwości moczopędne arbuz może nasilać działanie leków diuretycznych. Może wpływać na poziom cukru we krwi, ostrożność powinni zatem zachować diabetycy.

Arbuz jest dobrze tolerowany przez większość osób i spożywany w znacznych ilościach jako owoc. Ze względu na wysoką zawartość fruktozy po zjedzeniu arbuza mogą pojawić się zaburzenia trawienne tj. wzdęcia,  nadmierne gromadzenie się gazów, skurcze żołądka, biegunka i zaparcia. Dodatkowo, jak każda roślina arbuz może stać się przyczyną wystąpienia reakcji alergicznej o charakterze miejscowym lub uogólnionym.

Panuje przekonanie, że ze względu na bardzo dużą zawartość wody i stosunkowo niską kaloryczność, arbuz to przekąska, którą zwłaszcza osoby pozostające na diecie mogą zajadać się niemal bez ograniczeń. Czy arbuz jest dobry na odchudzanie?

Arbuz rzeczywiście ma zaledwie 30 kcal w 100 gramach, ale jego sok zawiera też dużo cukrów prostych – im ciemniejszy miąższ, tym jest ich więcej. Jak wiadomo, cukry proste nie tylko szybko przekształcają się w energię, ale też powodują przyrost tkanki tłuszczowej, więc jedzenie zbyt dużych ilości arbuza może utrudniać gubienie kilogramów.

Z tego samego względu na arbuza muszą uważać osoby chore na cukrzycę. Sam w sobie ma stosunkowo niewiele węglowodanów, ale jego sok zawiera ich bardzo dużo, przez co szybko podnosi poziom cukru we krwi. Cukrzycy mogą więc jeść arbuzowy miąższ bez obaw, ale sok z owocu jest niewskazany w ich diecie.

Dzięki zawartości likopenu usuwającego wolne rodniki oraz działającego ochronnie na komórki w organizmie arbuz chroni je przed uszkodzeniem i zapoczątkowaniem procesów nowotworzenia. Badania wskazują na aktywność w przypadku nowotworów prostaty i szyjki macicy. Arbuzy są zatem wskazane w diecie ze względu na profilaktykę chorób nowotworowych.