Burak – składniki odżywcze i właściwości lecznicze soku z buraka. Buraki a nowotwór

Burak ćwikłowy Beta vulgaris to roślina uprawna należąca do rodziny szarłatowatych Amaranthaceae. Nazywany jest również burakiem liściowym, burakiem stołowym lub ćwikłą. Uprawia się go w krajach położonych w umiarkowanej strefie klimatycznej. Gatunek preferuje gleby o odczynie obojętnym lub lekko zasadowym z pH wynoszącym powyżej 6,5. Najlepiej wzrasta na stanowiskach jasnych, słonecznych. Ziemie pod uprawę buraka ćwikłowego powinny być piaszczysto- gliniaste, bogate w próchnicę, składniki odżywcze oraz wilgotne. Gatunek nie jest mrozoodporny. Burak ćwikłowy to roczna lub dwuletnia roślina warzywna. Częściami jadalnymi buraka są jego liście oraz korzeń. Liście Beta vulgaris są zebrane w rozetę. Posiadają czerwonawe zabarwienie które wynika z obecności antocyjanów. Korzeń w zależności od odmiany posiada nieco odmienny kształt - najczęściej jest kulisty bądź walcowaty, lekko spłaszczony. Występuje w intensywnie czerwonym, białym lub żółtym kolorze. Jest gruby i mięsisty, z widocznymi pierścieniami w których magazynowane są substancje zapasowe. W drugim roku wzrostu buraka wyrasta pokaźny pęd kwiatostanowy (ok. 1,5 m wysokości) zakończony kwiatostanem o typie wierzchotki. Jest złożony z drobnych zielonych kwiatów występujących w liczbie od 2 do 6 sztuk. Owocostan Beta vulgaris określany jest jako kłębek.

W aptekach dostępne są liczne suplementy diety zawierające sproszkowane liście i/lub korzeń buraka ćwikłowego. Najczęściej występują w wygodnej do zażywania postaci kapsułek i tabletek, ale także: tabletek do ssania, proszku do sporządzania zawiesiny/ koktajli odżywczych oraz płynu doustnego.

Najbardziej popularną formą spożywania rośliny jest sok z buraka, który bywa poddawany procesowi suszenia i jest zamykany w postaci stałej np. kapsułek. Burak ćwikłowy jest uznanym naturalnym ergogenikiem, czyli środkiem poprawiającym wydolność sportową. Suplementy diety z burakiem mogą wzmocnić efekty treningów sportowych. Roślina stanowi źródło azotanów, które w organizmie człowieka zostają przekształcone do tlenku azotu. Tlenek NO jest znanym czynnikiem rozszerzającym naczynia krwionośne. Zwiększenie dopływu krwi do mięśni ma wpływ na procesy wymiany gazowej i poprawia natlenienie tkanek. Wykazano, że azotany pełnią rolę w procesach adaptacyjnych organizmu przebywającego w warunkach niedotlenienia, a ich zwiększony poziom zauważono m.in. wśród mieszkańców zamieszkujących tereny wysokogórskie (np. Tybetańczyków). Dodatkowo, związki azotu wpływają na wzmocnienie biogenezy białek mitochondrialnych, które pełnią istotną rolę regulacyjną metabolizmu komórkowego oraz zwiększają tempo funkcjonowania samego mitochondrium. Badania dowiodły, że suplementacja soku z buraka podnosi siłę skurczu mięśni prążkowanych poprzez wpływ na działanie komórkowych pomp sodowo- potasowych (tzw. ATP-az) oraz białek transportujących wapń. Azotany działają pozytywnie na procesy rozluźniania tkanki mięśniowej i podnoszą wytrzymałość krążeniowo - oddechową. Wszystkie te procesy przyczyniają się do poprawy wydolności organizmu i uzyskiwania lepszych wyników sportowych. Burak wpływa pozytywnie na układ sercowo - naczyniowy. Spożywanie soku z Beta vulgaris zapobiega skokom ciśnienia tętniczego krwi oraz pomaga utrzymać prawidłowy poziom cholesterolu. Związki czynne buraka mają korzystny wpływ na funkcjonowanie śródbłonka naczyniowego i hamują zachodzące w jego obrębie reakcje zapalne. Burak jest rośliną odżywczą, bogatą w składniki mineralne (wapń, żelazo, magnez, fosfor, potas, sód, cynk) i witaminy (witaminę C, foliany, witaminy z grupy B, β-karoten). Sok z buraka jest polecany osobom z anemią. Dzięki zawartości błonnika roślina usprawnia procesy pasażu jelitowego i przynosi ulgę w zaparciach. Dodatkowo burak działa ochronnie na błonę śluzową żołądka oraz poprawia trawienie dzięki stymulacji woreczka żółciowego. Wypijanie soku z buraka przynosi korzyści dla pacjentów cierpiących na infekcje dróg moczowych. Działa moczopędnie, przeciwzapalnie oraz przeciwbakteryjnie. Beta vulgaris jest źródłem barwnika - betaniny, zwanej czerwienią buraczaną. Jest to częsty dodatek barwiący w suplementach diety oraz środkach spożywczych. Betaniny buraka ćwikłowego należą do grupy antyoksydantów, chroniących komórki przed skutkami stresu oksydacyjnego. Dodatkowo hamują odkładanie się tłuszczów w obrębie wątroby, działając hepatoochronnie. Dobroczynne właściwości buraka ćwikłowego wykorzystuje się również w produktach kosmetycznych. Związki czynne Beta vulgaris działają antyrodnikowo. Dzięki ochronie komórek przed stresem oksydacyjnym, roślina spowalnia procesy starzenia skóry wywołane m.in. szkodliwym promieniowaniem UV. Zawartość barwników w roślinie pomaga wyrównywać koloryt cery. Burak działa nawilżająco na skórę i łuski włosa. Znajdziemy go w łagodnych szamponach, odżywkach ułatwiających rozczesywanie włosów, żelach pod prysznic, tonikach i serum.

Burak ćwikłowy jest źródłem wielu substancji aktywnych biologicznie. Pod względem energetycznym 100 ml soku z Beta vulgaris dostarcza około 95 Kcal energii, 22,6 g węglowodanów, 0,70 g białek i 0,16 g lipidów ogółem. Jeden mały zawiera około 42 kcal, 2 g białka, 10 g węglowodanów oraz 2 g błonnika pokarmowego. W roślinie obecne są azotowe barwniki betalainy stanowiące mniej więcej 70 -100% składu fenolowego buraków (w tym 60% betacyjanin i 40% betaksantyn), flawonoidy, polifenolie, saponiny, substancje mineralne (potas, sód, fosfor, wapń, magnez, miedź, żelazo, cynk i mangan), witaminy (tiaminę, ryboflawinę, niacynę, kwas foliowy, kwas askorbinowy) oraz błonnik. Burak zawiera także znaczące ilości nieorganicznego azotanu (NO3), szczególnie jego młode liście. Azotany na drodze bakteryjnego rozkładu enzymatycznego zostają przekształcane do azotynów NO2, a następnie w sposób nieenzymatyczny do tlenku azotu NO. W buraku ćwikłowym znajduje się stosunkowo duża ilość kwasu szczawiowego (94,6–141,6 mg/100 g surowej rośliny). 

Surowe buraki mają niski indeks glikemiczny (IG=35), ugotowane średni (IG=64). Są niskokaloryczne i pełne prozdrowotnych właściwości. Suplementacja burakiem jest korzystna dla osób z otyłością oraz zagrożonych wystąpieniem insulinooporności.  Może pomagać w utrzymaniu prawidłowego poziomu cukru we krwi, na co wskazują wyniki badań przeprowadzonych głównie na zwierzętach. Odnotowano w nich obniżenie poziomu glukozy we krwi oraz pozytywny wpływ na odpowiedź glikemiczną i insulinową pod wpływem suplementacji rośliny. Dodatkowo Beta vulgaris obniża poziom cholesterolu we krwi, co ma korzystne działanie ponieważ zaburzenia lipidowe często towarzyszą cukrzycy. W eksperymencie przeprowadzonym z udziałem grupy zdrowych osób podanie 225 ml soku z buraka ćwikłowego do posiłku spowodowało istotne obniżenie poposiłkowej odpowiedzi insulinowej we wczesnej fazie i istotnie niższą odpowiedź glukozową w fazie 0- 30 min po spożyciu pokarmu. Działanie hipoglikemiczne przypisuje się zawartości betalainy, polifenoli i azotanów w soku z buraków. 

Burak ćwikłowy działa wspomagająco na układ sercowo - naczyniowy m.in.  poprzez poprawę funkcjonowania komórek śródbłonka naczyń, hamowanie rozwoju stanu zapalnego i agregacji płytek krwi na skutek urazu niedokrwiennego. W badaniach na zdrowych ochotnikach wykazano spadek skurczowego i rozkurczowego ciśnienia krwi pod wpływem suplementacji soku z buraka. Efekt był najwyraźniej zaznaczony 3- 4 godziny od przyjęcia preparatu. W jednym z doświadczeń badano skuteczność suplementacji azotanami w diecie, w obniżaniu ciśnienia tętniczego krwi kobiet ciężarnych ze stwierdzonym nadciśnieniem tętniczym. Kobietom podawano 70 ml soku z buraków ćwikłowych przez okres 8 dni. Zaobserwowano istotną korelację pomiędzy zmianami stężenia azotynów w osoczu, a spadkiem rozkurczowego ciśnienia krwi wyłącznie w grupie leczonej azotanami soku z buraka. W kolejnym badaniu oceniano wpływ soku z buraka na ciśnienie tętnicze krwi i wydolność wysiłkową u pacjentów z niewydolnością serca i zachowaną frakcją wyrzutową. Butelkę soku z buraków zawierającą 0,38 g azotanów podawano przez tydzień. Zaobserwowano znaczącą poprawę submaksymalnej wytrzymałości tlenowej po tygodniu suplementacji.

Oceniano wpływ krótkiej i intensywnej suplementacji soku z buraka ćwikłowego na wyniki wysiłkowe wyczynowych biegaczy. Ochotnikom podawano 70 ml soku zawierającego 6,5 mmol azotanów. W przypadku dwóch osób odnotowano zwiększone tempo biegu, jednak ostatecznie nie zaobserwowano istotnych różnic w wynikach sportowców przyjmujących azotany oraz grupy placebo. W innym eksperymencie badano wpływ przyjmowania soku z buraka na parametry hematologiczne kobiet - zawodniczek piłki nożnej. Sok podawano przez 6 tygodni, w ilości 200 ml soku na 2 godziny przed treningiem. Okazało się, że burak spowodował wzrost poziomu hemoglobiny Hb, poprawę hematokrytu Hct i ilości czerwonych krwinek RBC, żelaza i ferrytyny we krwi zawodniczek (P < 0,05). Sok może być stosowany z powodzeniem jako element diety zapobiegający i leczący anemię.

Składniki czynne buraka ćwikłowego działają neuroochronnie i mogą w pewnym stopniu zapobiegać pojawianiu się zmian neurodegeneracyjnych w obrębie ośrodkowego układu nerwowego. W badaniu na szczurach podawanie soku z buraka hamowało niedoczynność cholinergiczną, zmiany zapalne w obrębie neuronów i dysfunkcje poznawcze zwierząt wywołane streptozocyną.

Burak, ze względu na bogactwo antyoksydantów i wartości odżywczych, jest zalecany jako element diety dla pacjentów onkologicznych. Wzmacnia organizm i może sprzyjać powrotowi do zdrowia ale nie leczy raka.

Brakuje rzetelnych danych na temat dziennych dawek soku, ekstraktu lub sproszkowanej formy buraka ćwikłowego które przynosiłyby wymierne efekty zdrowotne. Szacuje się, że 500 ml soku z buraków zawiera około 360 mg betaniny (związku o silnym działaniu przeciwutleniającym) oraz 400 mg azotanów.

Sportowcom zaleca się spożywanie soku z buraka (np. w skoncentrowanej formie shotów doustnych) kilka dni przed zawodami oraz w dniu zawodów (2- 3 godziny przed startem).

Na ból mięśni spowodowany wysiłkiem fizycznym można wypijać mniejsze porcje: 125- 250 ml soku z buraka 7- 8 razy w ciągu dnia, przez około 2 dni po wysiłku fizycznym.

Przepis na sok z buraka ćwikłowego:

kilka średnich buraków należy obrać i pokroić na mniejsze cząstki; całość umieścić się w blenderze i zmiksować; gotowy sok należy odstawić do lodówki na co najmniej 30 minut; po tym czasie nadaje się do spożycia;

Przepis na sok z kiszonego buraka:

około  1 kg buraków (najlepiej z uprawy ekologicznej), 6 - 7 ząbków czosnku, 2 litry przegotowanej i ostudzonej wody, ziele angielskie, liście laurowe, sól (1 łyżka na litr wody); buraki należy obrać i pokroić w plastry, a następnie umieścić w szklanym słoju na przemian z czosnkiem i przyprawami (warstwowo); całość zalewa się wodą, przykrywa gazą i odstawia w ciemne miejsce na czas 5 - 7 dni; po tym czasie gotowy sok należy przecedzić i umieścić w lodówce;

Wygładzająca maseczka, poprawiająca koloryt:

Burak zetrzyj na drobnej tarce, odsącz sok. Wymieszaj jedną łyżkę soku buraczanego z jedną łyżką gęstego jogurtu i nałóż mieszankę na oczyszczoną skórę twarzy. Po około 20 minutach zmyj maskę letnią wodą, a następnie zastosuj ulubione kosmetyki do dokończenia pielęgnacji.

Istnieje potencjalne ryzyko interakcji między sokiem z buraka bogatym w azotany a lekami z grupy inhibitorów fosfodiesterazy typu 5, takimi jak sildenafil, tadalafil czy wardenafil, stosowanymi w leczeniu zaburzeń erekcji. Takie połączenie może prowadzić do spadków ciśnienia tętniczego krwi.

Sugeruje się, że inhibitory pompy protonowej mogą oddziaływać na metaboliczne ścieżki przemian azotanów NO3/NO2, niwelując hipotensyjne działanie soku z buraka ćwikłowego.

Burak ćwikłowy jest postrzegany jako substancja ergogeniczna, dlatego przy stosowaniu suplementacji burakiem wraz z innymi ergogenikami, takimi jak kofeina, kreatyna czy β-alanina, zaleca się ostrożność.

Suplementy diety z burakiem mogą spowodować zmianę zabarwienia moczu i stolca na kolor różowo-czerwony, co wynika z obecności w nich niemetabolizowanych barwników betalainowych. Nie powinno być to powodem do niepokoju.

Donoszono o możliwości wystąpienia hipokalcemii (niskiego poziomu wapnia) i powstawania kamieni nerkowych pod wpływem spożywania rośliny.  Burak ćwikłowy zawiera stosunkową dużą ilość kwasu szczawiowego (94,6–141,6 mg/100 g surowego warzywa), który ma zdolność do chelatowania jonów i tworzenia związków nierozpuszczalnych w nerkach. Należy uwzględnić to u osób z zaburzeniami pracy nerek i kamicą nerkową..